Giải Đáp và Hướng Dẫn: 
Trung tâm tư vấn sức khỏe

Câu hỏi một

Thưa bác sĩ,

Xin bác sĩ vui ḷng giải thích cho chúng tôi chữ ăn chay có nghĩa là ǵ và bao lâu chúng tôi nên ăn chay?

Cư sĩ Minh Niệm.

Thưa cư sĩ,

Từ Chay của ta bắt nguồn từ chữ “Trai” trong tiếng Hán, có nghĩa là giữ cho ḷng dạ thanh tịnh để đạt đến một trạng thái tinh thần nào đó. Thường th́ khi người có tâm nguyện ǵ lớn lao, hay muốn tập trung tinh thần vào một việc ǵ, người xưa thường luôn bắt đầu bằng cách “giữ ǵn trai giới”

Mỗi tôn giáo có thể hiểu về ăn chay theo cách hơi khác nhau. Chẳng hạn ăn chay theo Hồi giáo ( như trong tháng Ramadan) khác với ăn chay theo Thiên Chúa giáo và cũng không giống với ăn chay theo Phật giáo.

Khái niệm ăn chay đề cập tới trong chương sách này được hiểu là “không ăn thịt, cá hoặc bất cứ thức ăn nào có nguồn gốc động vật”. Như vậy người ăn chay chỉ ăn rau, trái, các loại hạt, củ...được thu hái từ thực vật. Tuy nhiên cũng có người ăn chay chấp nhận dùng thêm trứng, sữa và các thực phẩm chế biến từ sữa.

Ăn chay đă được thực hiện từ nhiều ngàn năm. Những năm gần đây phong trào không ăn thịt, chỉ ăn rau trái được nhiều người quan tâm, ngay cả các nhà nghiên cứu khoa học và giới y học. Và do có nhiều kết quả tích cực mang lại sức khỏe đă được chứng minh, nên việc ăn chay hiện đang được rất nhiều ngưới áp dụng.

Một nghiên cứu về chế độ dinh dưỡng ở Trung Hoa thấy rằng đa số dân chúng ở nông thôn ăn nhiều rau trái, ít thịt động vật, nhiều bột, nhiều chất xơ. Mức độ cholesterol trong máu của họ rất thấp, họ ít bị các bệnh tim, béo ph́, tiểu đường, loăng xương...

Từ nhận xét đó, một nhà nghiên cứu về dinh dưỡng và sức khỏe,  bác sĩ Collin Campbell của trường Đại học  Cornell đă kết luận: “ Nói về nguồn gốc, con người thuộc loại ăn rau trái. Do đó ta nên ăn nhiều loại thực phẩm rau trái, thực vật  và giới hạn thực phẩm từ động vật để có sức khỏe tốt”.

Mong rằng những lời giải đáp trên đă thỏa măn câu hỏi của cư sĩ.

 

Câu hỏi:

Mỗi lần đi để bác sĩ khám bệnh, tôi thường thấy ông bà đó đều làm nhiều thí nghiệm.Vậy th́ mục đích của thí nghiệm là để làm ǵ. Xin bác sĩ kể sơ qua.Cảm ơn bác sĩ.  Ninh Vi

Thưa ông Vi,

Chúng tôi thấy thử nghiệm có nhiều mục đích:

a- Để sàng lọc (sceen) những rủi ro bệnh không ngờ tới trong khi ta vẫn thấy sức khỏe b́nh thường. Nhờ đó có thể chữa sớm và ngừa được các biến chứng trầm trọng. Chẳng hạn, bệnh cao huyết áp, nếu điều trị sớm th́ tránh được tai biến năo, cơn suy tim;

b- Để t́m ra lư do, nguyên nhân gây ra những khó chịu trong cơ thể;

c- Để sự định bệnh được chính xác, biết rơ là bệnh ǵ;

d- Để lựa phương thức trị liệu hữu hiệu cũng như gia giảm liều lượng thuốc;

e- Để theo dơi kết quả trị liệu. Chẳng hạn tiểu đường cần đo đường trong máu để điều chỉnh thuốc; viêm gan để coi hiện trạng gan ra sao;

g- Để t́m ra tác dụng phụ gây ra do trị liệu, dược phẩm: uống thuốc lợi tiểu trong cao huyết áp đưa đến giảm potassium; hoặc để đo mức độ thuốc trong máu.

h- Để phân biệt nhiều dạng bệnh có triệu chứng ít nhiều tương tự. Chẳng hạn đau ngực có thể từ tim, bao tử, bắp thịt, căng thẳng stress. Kết quả Tâm điện đồ b́nh thường giúp loại bỏ tim là thủ phạm.

i- Để sàng lọc và t́m ra những bất thường có thể gây rủi ro trật tự xă hội (say rượu gây tai nạn, lây lan liệt kháng, viêm siêu gan..)

Ngoài ra, các thử nghiệm đều khách quan sẽ tăng cường, hỗ trợ các dữ kiện chủ quan do người bệnh kể và do bác sỹ t́m ra trong khi khám xét cơ thể.

 

Bác sĩ ạ,

Tôi thấy nhiều người bị tai biến mạch máu năo và cần điều trị ngay. Xin bác sĩ cho chúng tôi biết các dấu hiệu của tai biến này để nếu cần chúng tôi biết mà pḥng tránh. Cảm ơn ộng. Phạm Học

Thưa ông Học,

Những dấu hiệu báo trước tai biến mạch máu năo mà tiếng Anh gọi là Stroke                
 Tùy thuộc nguyên nhân gây tai biến, vùng năo và số lượng tế bào bị tổn thương. Điểm đặc biệt của dấu hiệu báo động là một số những “Đột Nhiên”.

-Đột nhiên thấy yếu một bên cơ thể như mặt, tay hoặc chân là dấu hiệu sớm nhất và thông thường nhất; rồi:

                  -Đột nhiên thấy tê dại trên mặt, cánh tay hoặc chân ở một nửa thân người;

                  -Đột nhiên thấy bối rối, nói năng lơ lớ khó khăn hoặc không hiểu người khác nói ǵ;

                  -Đột nhiên có khó khăn nh́n bằng một hoặc cả hai con mắt;

                  -Đột nhiên chóng mặt, đi đứng không vững, mất thăng bằng;

                  -Đột nhiên thấy nhức đầu như búa bổ mà không rơ nguyên nhân.

                  Không phải tất cả các dấu hiệu này đều xảy ra trong mỗi tai biến. Nhưng nếu thấy một vài trong những dấu hiệu đó là phải kêu cấp cứu, tới nhà thương ngay. Đây là trường hợp khẩn cấp, chậm trễ phút nào th́ biến chứng hiểm nghèo gia tăng với phút đó.

Y giới đưa ra trắc nghiệm gọi tắt là F.A.S.T. để sớm khám phá stroke:

 F = Face: mặt méo lệch, môi xệ, không nhe răng ra được;

A =Arm: không dơ tay cao quá vai được;

S =Speech: tiếng nói lơ lớ ngọng nghịu và không hiểu lời người khác nói;

T=trắc nghiệm.

Mong rằng những giải đáp trên đă giúp ông được nhiều việc. Cảm ơn ông đă nêu ra câu hỏi này.NYD

 

Câu hỏi hai

Thưa ông bác sĩ,

Chúng tôi có mấy thắc mắc như sau về Trung Tâm Chăm Sóc Ban Ngày: có ích lợi ǵ không mà nhiều vị cao niên cũng chịu khó tới trung tâm sinh hoạt mỗi ngày.Xin bác sĩ giải thích. Nguyễn Thị Liên.

Thưa bà Liên,

Chúng tôi xin kể qua về sinh hoạt tại Trung Tâm Chăm Sóc Ban Ngày để bà và các vị cao niên coi nhé.Việc gia nhập Trung Tâm này để tùy các cụ nghiên cứu, coi lợi  và hại ra sao 

Từ hơn một tháng nay, sáng nào Cụ Nguyên cũng thức dạy đúng giờ, dành 20 phút vận động gân cốt, rửa mặt đánh răng rồi trang điểm mặc quần áo, ngồi chờ xe đến đón. Đúng 8 giờ xe tới. Lên xe, cụ đă thấy cả chục vị lăo niên hiện diện, cười nói vui như Tết với nhau. Cụ nhập cuộc, chia xẻ câu chuyện.

Tới trung tâm, các cụ xuống xe vào nhà.

Bữa ăn sáng đă sẵn sàng, mỗi cụ lănh một phần ra bàn ngồi ăn. Tất nhiên vừa ăn vừa ba hoa phát ngôn, kể chuyện nắng mưa, chuyện gia đ́nh, chuyện hàng xóm. Và cả chuyện bầu cử Tổng Thống, chuyện đời sống của bà con ở quê hương. Hôm nay có mặt hơn bốn chục cụ.

Sau đó, tới các chương tŕnh sinh hoạt do trung tâm cung cấp như chơi domino, đánh cờ, tập thể dục dưỡng sinh, nghe thuyết về an sinh xă hội…

Tới buổi trưa, các cụ được mời ăn bữa cơm nóng hổi rồi lim dim nhắm  mắt, nghỉ ngơi nửa giờ. Buổi chiểu lại tiếp tục sinh hoạt khoảng 2 giờ rồi các cụ lên xe ra về.

Cứ như vậy từ thứ Hai cho tới thứ Sáu, các cụ gặp nhau, hàn huyên, sinh hoạt.

Các cụ đang tham gia chương tŕnh “Chăm Sóc Ban Ngày cho Người Cao Tuổi” (Adult Day Care Program), chẳng khác chi các cháu nội ngoại bé bỏng của các cụ tới nhà giữ trẻ khi cha mẹ chúng đi làm.

  Chăm Sóc Ban Ngày cung cấp một chương tŕnh được tổ chức chu đáo vào ban ngày, dưới 24 giờ, từ thứ Hai tới thứ Sáu, tại môi trường cộng đồng hài ḥa. Chương tŕnh có mục đích hỗ trợ sự độc lập của người cao tuổi đồng thời cũng thăng tiến quan hệ xă hội, sức khỏe tinh thần và thể chất của họ. Đúng như định nghĩa của cơ quan Y tế Thế giới, là một cơ thể chỉ khỏe mạnh khi không có bệnh về tinh thần, thể xác cộng thêm sự hài ḥa xă hội.

Các dịch vụ bao gồm nhiều sinh hoạt khác nhau phù hợp với nhu cầu và sự ưa thích của thân chủ, có bữa ăn đầy đủ chất dinh dưỡng và có người giới thiệu, hướng dẫn thân chủ sử dụng các nguồn phúc lợi tại địa phương. Các dịch vụ của trung tâm phải được thực hiện tại nhà hoặc một trung tâm được chính quyền thừa nhận là đă hội đủ các tiêu chuẩn về việc thành lập chương tŕnh.

                  Chương Tŕnh đặt trọng tâm vào hai điểm chính:

-Thứ nhất là cung cấp cho người cao tuổi cơ hội tạm rời mái ấm gia đ́nh trong mấy giờ mỗi ngày và được chăm sóc, khích lệ cả hai mặt tinh thần và xă hội cũng như có cơ hội gặp gỡ tiếp xúc vui chơi với người khác

-Thứ hai là để cho người chăm sóc các cụ có một số thời gian rảnh rỗi giải quyết việc riêng và nghỉ ngơi, thư giăn, tránh bị kiệt sức.

Chương tŕnh là một phương thức tŕ hoăn, thay thế cho sự đưa người già vào bệnh viện hoăc nhà dưỡng lăo (nursing home) cũng như thừa nhận sức mạnh và ước muốn tự chủ, độc lập của họ. Và đồng thời cũng tiết kiệm nhiều tiền cho ngân sách quốc gia, gia đ́nh, nếu các cụ phải nhập bệnh viện.

Tại Hoa Kỳ, hiện nay có khoảng trên 3500 trung tâm đang hoạt động và cung cấp dịch vụ cho cả trăm ngàn lăo nhân mỗi ngày. Tuổi trung b́nh của khách hàng là 72 tuổi, 2/3 là nữ giới. 1/4 thân chủ sống một ḿnh, ¾ sống với người phối ngẫu, với con cái hoặc thân nhân bạn bè.

Khoảng 59% thân chủ cần sự giúp đỡ về hai hoặc ba sinh hoạt căn bản hàng ngày như ăn uống, tắm rửa, mặc quần áo, chuyển ḿnh.

Chi phí điều hành trung tâm tới từ thân chủ, quỹ xă hội hoặc từ các nhà tài trợ.

Hàng năm, có Tuần lễ Quốc gia về ADS từ ngày 21-27 tháng 9 để các trung tâm học hỏi kinh nghiệm, hỗ trợ nhau cải tiến phương thức phục vụ thân chủ.

Một hiệp hội các Aldult Day Service (NADSA) cũng được thành lập vào năm 1979.

Quyền hạn thân chủ

                  Khi tham gia chương tŕnh, thân chủ có một số quyền hạn mà trung tâm phải tôn trọng:

                  -Có quyền được đối xử như một người trưởng thành với sự kính trọng tương xứng.

                  -Có quyền tham dự vào một chương tŕnh với các dịch vụ và sinh hoạt có mục đích thăng tiến thái độ tích cực của con người.

                  -Có quyền tham dự vào một chương tŕnh với các dịch vụ khích lệ sự học hỏi, cải thiện khả năng và sự ham muốn của mỗi cá nhân

                  -Có quyền được hỗ trợ, khích lệ duy tŕ tính cách độc lập trong phạm vi có thể và tham dự vào các sinh hoạt có tác dụng làm tăng tính cách độc lập, tự chủ này.

                  -Được cung cấp môi trường với các trang thiết bị an toàn, lành mạnh, thoải mái đúng với nhu cầu của ḿnh

-Tự do tham dự các nghi lễ tôn giáo của ḿnh cũng như tiếp đón các vị lănh đạo tinh thần.

-Tham dự hoặc rời trung tâm bất cứ lúc nào, ngoại trừ trường hợp người bảo hộ ngăn cấm

                  -Có quyền tự quyết định trong phạm vi trung tâm, kể cả các cơ hội góp phần vào việc thiết lập các dịch vụ, có quyền quyết định tham gia hay không đối với bất cứ sinh hoạt nào.

                  -Không bị cô lập trong pḥng hoặc ngồi riêng, kiềm chế, cột trói.

-Có quyền nhận hoặc từ chối chăm sóc y tế

                  -Có quyền duy tŕ tính cách riêng tư, kín đáo.

                  -Có quyền được thông báo về chủ trương của trung tâm đối với sự tham dự của gia đ́nh với thân chủ.

                  Trước khi quyết định tham gia vào một trung tâm, người cao tuổi và thân nhân cũng cần t́m hiểu về cách tổ chức cũng như các chương tŕnh của trung tâm coi có đáp ứng nhu cầu của ḿnh không.

                  Chương Tŕnh Ban Ngày là cơ hội tốt để cho người chăm sóc có th́ giờ nghỉ ngơi, có th́ giờ làm những việc cá nhân cần thiết mà vẫn an tâm là người thân của ḿnh được chăm sóc chu đáo. Và cũng tránh được ân hận là “đưa người thân vào nhà dưỡng lăo”

                  Với người cao tuổi th́ đây là cơ hội để tiếp tục đời sống độc lập tích cực với cộng đồng với gia đ́nh.

Các cụ sẽ có cơ hội tham gia các sinh hoạt tập thể, những chương tŕnh giải trí lành mạnh, có những cơ hội để duy tŕ sức khỏe tinh thần và thể chất. Và đặc biệt là tránh được sự phải nhập bệnh viện hoặc vào nhà người già v́ những lư do không cần thiết.

Mong rằng những lời nói trên cũng thỏa măn một phần nào câu hỏi của bà Liên và nhiều vị tuổi cao khác.NYD

Câu hỏi ba.

Thưa bác sĩ,

Chúng tôi thường hay đi du lịch mọi nơi cho nên có thắc mắc về việc di chuyển này nhất là về Hiện Tượng Chệch Múi Giờ. Vậy xin bác sĩ nói về hiện tượng này ra làm sao và chúng tôi phải làm ǵ để tránh các bất tiện gây ra bởi hiện tượng này. Cảm ọn bác sĩ- Trần Hà.

Thưa ông Hà,

Với sự tiến bộ của ngành hàng không, con người có thể di chuyển từ hai địa điểm rất xa nhau trên trái đất trong khoảng thời gian rất ngắn.

Khi vượt qua nhiều múi giờ như vậy, cơ thể ta sẽ trải qua một số thay đổi sinh học, gây khó chịu và cần được điều chỉnh lại. Đó là Hội Chứng Chệch Múi Giờ Jet Lag Syndrome.

  Xin nói rơ thêm về hiện tượng này.  

                  Ngoại trừ vi khuẩn, cơ thể các sinh vật cũng như thảo mộc, đều có một cơ chế gọi là đồng hồ sinh học. Đồng hồ này hoạt động nhịp nhàng theo chu kỳ, trong khoảng thời gian 24 giờ để điều ḥa một số chức năng như sự thức, ngủ, nhiệt độ cơ thể...làm sao cho thích hợp với không gian  ta đang ở.

Đồng hồ nhận tín hiệu quan trọng từ môi trường xung quanh như ánh sáng, bóng tối, nhiệt độ ... để sắp xếp một nền nếp sinh hoạt cho cơ thể, mà ta gọi là thói quen. Một khi đă thiết lập, cơ thể cứ theo giờ giấc đó mà làm việc, không lệ thuộc vào ngoại cảnh.

Khi di chuyển sang một địa phương khác với chênh lệch nhiều múi giờ, cơ chế sinh học này cần một thời gian dăm ba ngày để điều chỉnh, thích nghi với hoàn cảnh mới. Trong thời gian đó, ta sẽ mất đi vài ngày vui của cuộc du lịch với một số khó chịu cho cơ thể như mệt mỏi, ngủ thất thường, ăn uống khác giờ, tiêu hoá rối loạn, thân nhiệt thay đổi.

Sở dĩ như vậy là v́ cơ thể ta khi được đặt vào môi trường khác lạ, mà đồng hồ sinh học vẫn c̣n được sắp xếp theo môi trường cũ với sinh hoạt cũ. Hiện tượng này thấy ở mọi sinh vật.

Một con cua sống ở biển miền Đông, được di chuyển sang bờ biển phía Tây, th́ trong mấy ngày đầu vẫn giữ mầu sắc b́nh thường như khi ở biển Đông.

Hoa trinh nữ vẫn mở lá ban ngày, khép lá ban đêm, dù ta có che phủ hoa khỏi ánh sáng mặt trời. Ít nhất trong thời gian đầu trước khi điều chỉnh.

Con người từ Á châu mà du lịch sang Mỹ châu, với nửa ṿng trái đất cách nhau, trong mấy ngày đầu đồng hồ sinh học vẫn hoạt động như trước. Nghĩa là khi ta ngủ nghỉ bên đây th́ bên kia đại dương dân chúng đang làm việc và ngược lại.

                  Đă có nhiều đề nghị để tránh phiền phức do jet lag, mà hiệu quả tùy theo từng người.

                  a-Trước khi di chuyển.

Về thực phẩm, Tiến sĩ Charles F. Ehret, Chicago, có đề nghị giữ bụng đói trong khi bay để ăn một bữa đầy đủ với nhiều chất đạm khi tới nơi. Cẩn thận hơn, ông ta c̣n gợi ư là: ba ngày trước khi khởi hành, ăn no nê với nhiều chất đạm, hai ngày sau ăn nhẹ với nhiều chất bột như cơm, mỳ, khoai tây; trên máy bay ăn một ít hạt ngũ cốc; khi tới nơi, đi ăn bữa ăn thịnh soạn với nhiều thịt. Ehret cho rằng chất đạm làm ta năng động hơn, chất bột làm ta dễ buồn ngủ.

Đồng thời cố gắng duy tŕ hoạt động theo giờ giấc nơi mới tới, ra ngoài trời nắng nhiều, nếu có thể làm một số vận động cơ thể.

Nếu ghiền cà phê, chỉ uống vào thời gian từ 3 tới 5 giờ chiều.

Về giấc ngủ th́ Ehret đề nghị thay đổi giờ giấc ngủ buổi tối trong ba ngày trước: nếu bay về phương Đông, đi ngủ sớm hơn một giờ và cũng thức sớm hơn một giờ mỗi đêm cho mỗi múi giờ chênh lệch. Bay về hướng Tây th́ làm ngược lại. Mục đích là để cơ thể thích nghi dần dần với địa phương mà ta sẽ tới.

                  b-Khi di chuyển

Trong khi bay, tránh cà phê, thuốc ngủ, rượu. Uống nhiều nước lạnh, nước trái cây. Vặn đồng hồ theo giờ nơi sẽ tới, bắt đầu sinh hoạt như ta đang ở nơi đó: ăn, ngủ theo giờ giấc mới.

Nếu nơi sẽ tới đang là ban đêm, ta che mắt để ngủ, mà không ăn hay đọc sách, coi TV. Nếu là ban ngày th́ ta cố thức, đi tới đi lui trong ḷng tầu bay, đọc sách, coi TV...Tóm lại, khi đồng hồ bảo ta ngủ th́ ta ngủ, bảo ăn vào mỗi bữa th́ ta ăn.

                  c-Khi tới nơi:

 Nhiều chuyên viên về jet lag đều nhấn mạnh là khi tới nơi, phải hoạt động ngay theo giờ giấc mới tại địa phương.

                  Giả thử ta tới vào buổi sáng, sau một đêm dài bay. Lúc đó là giờ sắp đi ngủ ở chỗ xuất phát th́ ta đừng ngủ, mà cố gắng hoạt động theo thời khóa biểu taị địa phương cho tới chiều. Nếu cần, chỉ làm vài chục phút nghỉ dưỡng thần, v́ nếu ta ngủ nhiều, th́ sự thích nghi của đồng hồ sinh học với môi trường mới sẽ khó khăn hơn.

Nếu ta tới nơi vào ban đêm, th́ đi ngủ ngay chứ đừng thức, hàn huyên tâm sự, làm sáo trộn giờ giấc của người địa phương.

Chúng tôi hy vọng rằng các lời giải đáp trên đă giúp ông Hà một phần nào câu hỏi mà ông nêu ra.NYD

 

Câu hỏi bốn

Thưa bác sĩ,

Xin bác sĩ vui ḷng nói rơ về trước khi giải phẫu, bệnh nhân phải làm làm ǵ để giữa bác sĩ và bệnh nhân không có ǵ  gây ra hiểu lầm nhau đến nỗi đôi bên phải đưa nhau tới quan ṭa xin phân xử phải trái. Xin cảm ơn bác sĩ. Lê Văn Lân.

Thưa ông Lân,

                  Thủy tổ loài người đă dùng mảnh đá nhọn để mổ lấy gai của cây cối đâm vào chân khi đi bộ săn bắn thú rừng, kiếm thực phẩm. Đá, kim loại sắc nhọn được dùng để khoan lỗ trên sọ, chữa nhức đầu, động kinh cũng như mở đường xua đuổi tà ma gây bệnh xâm nhập lũng đoạn năo bộ.

Luật lệ Babylonians Ai Cập xưa quy định tưởng thưởng mười tiền khi y sư giải phẫu thành công cho một vị vương giả, năm tiền khi là thường dân và hai tiền nếu bệnh nhân là tên nô lệ. Nhưng nếu chẳng may mổ xẻ lại gây ra thiệt mạng cho vương gia th́ thầy thuốc bị trừng phạt chặt bỏ một bàn tay.

Quan Công uống rượu, đánh cờ, quên đau để Hoa Đà sồn sột cạo mổ vết thương làm độc do mũi tên độc hiểm của phe Tào Tháo gây ra.

Thành ra giải phẫu đă là phương tiện trị liệu từ thuở mới có loài người trên trái đất.

Ngày nay, với đà tiến bộ của y khoa học, người ta đă không những giải phẫu để chữa bệnh, mà c̣n thay tim, ghép thận, cấy gan, biến h́nh dạng xấu thành mĩ miều như Phan An, Hằng Nga tiên nữ.

Theo thống kê, hàng năm bên Mỹ có khoảng trên dưới hai chục triệu người trải qua một cuộc giải phẫu nào đó. Tại các quốc gia khác, con số cũng cao không kém, tùy theo nhu cầu, dân số nhiều ít.

Giải phẫu có thể là để cấp cứu mạng sống hoặc đă được hoạch định trước; có thể là tiểu hoặc đaị; cần thuốc tê tại chỗ hoặc phải gây mê tổng quát; trong bệnh viện hoặc tại pḥng mạch tư, mổ xong về liền. Nhưng bao giờ cũng phải do lương y được huấn luyện, có kinh nghiệm chuyên môn thực hiện.

Và tương quan thầy thuốc- bệnh nhân phải được xác định rơ ràng. Giống như trong thương trường, thuận mua vừa bán. Thầy thuốc phải giải thích lợi hại về giải phẫu cho bệnh nhân. Bệnh nhân phải thấu hiểu thiện ư “lương y như từ mẫu” của phẫu thuật gia, mục đích và hậu quả của phương thức trị liệu.

Giấy đồng ư giải phẫu

Sau khi hiểu rơ mọi chuyện, bệnh nhân được yêu cầu kư Giấy Ưng Thuận- Hiểu Rơ. Tiếng Anh gọi là “Informed Consent”.

Quan niệm Informed Consent này đặt căn bản trên niềm tin rằng con người có quyền kiểm soát đời sống và cơ thể ḿnh.

Hiến pháp nhiều quốc gia có ghi: Do bản năng, mọi người đều được tự do và tự chủ và có những quyền không thể chuyển nhượng được. Trong số những quyền này là an hưởng và bảo vệ đời sống; tạo măi và duy tŕ tài sản; đeo đuổi và được sự an toàn, hạnh phúc cũng như có riêng tư cá nhân. Hiến pháp Hoa kỳ có ghi quyền được tự do một ḿnh (right to be alone).

Luật lệ xác định là khi có một sự liên hệ thầy thuốc-bệnh nhân, th́ thầy thuốc có bổn phận phải cung cấp cho bệnh nhân các tin tức cần thiết để bệnh nhân có thể quyết định một cách hợp lư sự điều trị nói chung và giải phẫu nói riêng. Và cả quyền từ chối điều trị.

                  Lấy IC là nhiệm vụ của người thầy thuốc. Tuy nhiên, họ có thể ủy cho nhân viên phụ tá làm việc giải thích cho bệnh nhân. Nhưng nếu có chuyện ǵ xẩy ra th́ trách nhiệm vẫn là bác sĩ. Vị này không thể chạy tội bằng “Xin lỗi, nhân viên của tôi quên không nói cho bà ta hay rằng, cắt thịt dư có thể đưa tới thay đổi dọng nói”.

Không lấy IC là phạm tội cẩu thả và đă có thời kỳ bi coi như một sự hành hung, xâm phạm cơ thể người khác.

Khi bệnh nhân không kư IC th́ bác sĩ cũng phải yêu cầu họ kư giấy từ chối sau khi giải thích cặn kẽ về những rủi ro có thể xẩy ra nếu không điều trị.

Nếu v́ lư do nào mà bệnh nhân không hiểu được lợi hại của giải phẫu, không minh mẫn để kư giấy IC, bác sĩ phải hành động căn cứ vào quyết định của thân nhân hoặc người chăm sóc hợp pháp. Đặc biệt là sau tai nạn, thương tích trầm trọng, bệnh nhân bất tỉnh, hôn mê. V́ cứu bệnh như cứu hỏa.

Một điểm quan trọng trước khi quyết định giải phẫu, là phải nắm vững các vấn đề. Nếu vẫn chưa đả thông th́ lấy Ư Kiến Thứ Hai, thứ ba. Đó là Second Opinion.

                  Second Opinion là để ḿnh hiểu rơ bệnh t́nh của ḿnh hơn trước khi quyết định.

 Đây là một quyền của ta và các bác sĩ cũng khuyến khích bệnh nhân sử dụng. Đừng ngần ngại, sợ mích ḷng “Ông Bà Thầy từ trước tới giờ vẫn tốt và thực thà với ḿnh.- Tin nhau là quư”. Có thể xin thầy thuốc gới thiệu cho một bác sĩ chuyên khoa khác hoặc hỏi bạn bè, nhân viên y tế giúp t́m người chuyên môn, kinh nghiệm về giải phẫu của ḿnh, để xin thêm ư kiến.

Second opinion có thể không khác mấy với ư kiến ban đầu, nhưng sẽ làm ḿnh yên tâm hơn. Medicare và hầu hết các bảo hiểm sức khỏe đều đồng ư trả y phí cho việc tham khảo thêm này.

Ngoài ra, giải phẫu đôi khi không phải là đáp số duy nhất cho bệnh t́nh của ḿnh. C̣n có những trị liệu không dao kéo như thuốc men, dinh dưỡng, thay đổi nếp sống, y khoa phục hồi. Nếu bệnh không thập tử nhất sinh th́ ta có thể chờ đợi xem sao, sau khi cân nhắc hơn thiệt với bác sĩ điều trị.

Thống kê cho hay, second opinion giảm thiểu bắc cầu động mạch tim tới 50% v́ giải phẫu không cần thiết.

                  Sao lại có chuyện cần thiết với không cần thiết nhỉ!?.

                  Vâng, v́ ḷng người đôi khi cũng không trong sáng. Một số môn đệ Hoa Đà, Hippocrates đặt lợi nhuận trên lợi ích điều trị, cảm nghĩ cá nhân trên luận cứ y khoa học.

Thống kê đă nêu ra các giải phẫu không v́ mục đích điều trị thường thấy nhất là cắt bỏ tử cung và túi mật, by pass động mạch tim.

Thầy thuốc nói nghẹt bốn năm mạch máu trên tim, mà ḿnh chẳng thấy triệu chứng ǵ, nên c̣n do dự. Nhưng “không mổ th́ tiêu tùng đấy nhé”. Thế là nhắm mắt lên bàn, hít thở thuốc mê, tỉnh dậy trả tiền.

                   Nói vậy không có nghĩa là nghi ngờ “ḷng tốt” của giải phẫu gia.

Nội xuất huyết v́ bao tử loét thủng lỗ, xương sườn gẫy đâm vào phổi, ruột dư hành mà không giải phẫu ngay th́ chỉ có “hai năm mươi”.

Ung thư da mà không cắt bỏ; cườm mắt mà không laser, trật xương sống liệt chân mà không giải tỏa th́ sao cho khỏi bệnh.

Nhiều khi giải phẫu cũng để pḥng ngừa biến chứng, tái tạo phần hư hao.

                  Tóm lại là giải phẫu có thể cứu sống ta, làm ta lành bệnh, ngăn ngừa biến chứng, di căn, phục hồi chức năng, bộ phận. Và cả thẩm mỹ khiến ta đẹp, trẻ dễ thương hơn.

Hy vọng rẳng lời giải đáp trên đă giải đáp câu hỏi mà ông nêu ra.NYD

 

Câu hỏi Năm

 

Chích ngừa

Thưa bác sĩ,

Chúng tôi chích ngừa bệnh cảm cúm mỗi năm vậy mà năm nay mặc dù đă chích ngừa cúm mà vẫn bị bệnh cúm tới hỏi thăm. Vậy th́ xin bác sĩ giải thích tại sao có chuyện phi lư đến thế. Tôi mới được bà bạn ở hàng xóm cũng than phiền như vậy.

Xin cảm ơn bác sĩ.

Nguyễn Thủy.

Trả lời:

Thưa bà Thủy,

Chuyện chích ngừa các loại bênh truyền nhiễm nó đều như vậy:có người chích ngừa th́ lại tránh được bệnh truyền nhiệm, người khác dù đă chích ngừa th́ lại chẳng sao. Vậy chúng tôi xin kể lại lai lịch việc chích ngừa này rồi xin quư độc giả phán xét.

Thời gian là vào mùa Hè một năm của thập niên 1930.

Trẻ con làng Hóp ở Cầu Cháy, tỉnh nọ cứ thay phiên nhau mà chết như ngả rạ. Từ mới sanh cho tới mươi mười hai tuổi. Nóng sốt, ói mửa, tiêu chẩy, da nổi mụn đầy mủ. Mươi ngày sau lên cơn động kinh rồi ra đi.

Dân chúng sôn sao, sợ hăi, t́m mọi cách chữa chạy.

Đêm đêm trên đường làng, người ta nghe thấy tiếng chân huỳnh huỵch chạy. Dân chúng sợ sệt rỉ tai nhau: “Quan ôn đang đi lùng bắt trẻ con v́ Bà Chúa Liễu đền Bia cần âm binh đánh giặc”.

Người người x́ xụp cúng bái, cầu xin. Thầy mo thầy pháp bận tíu ta tíu tít trừ tà, bắt quyết. Hàng mă sản xuất h́nh nhân không kịp cho cha mẹ mua về cúng. Để thế mạng cho con cái.Vậy mà trẻ vẫn chết.

Nhà Nước Bảo Hộ vội vàng phái ông Quan Hai Đốc Tờ mang đoàn y tế từ tỉnh về làng để cứu dân độ thế.

Vào thời điểm mà ánh sáng chân lư khoa học của sự việc chưa được phổ biến th́ ḷng tin của con người đều hướng về thần linh. Để được ban ơn hoặc nhận trừng phạt. Con người chết sống theo số mệnh, theo ngẫu hứng của huyền bí.

Năm đó, dịch Đậu Mùa xẩy ra ở nhiều vùng khác trong Huyện chứ không chỉ có trẻ con làng Hóp. Song song với điều trị, một chiến dịch chích ngừa và chỉ dẫn vệ sinh được phái đoàn áp dụng. Và bệnh giảm dần.

Nhờ sự tiến bộ về điều trị cũng như y khoa pḥng ngừa, cải thiện nếp sống mà tỷ lệ tử vong v́ các bệnh truyền nhiễm giảm trông thấy. Có những bệnh một thời hoành hành giết hại dân lành th́ bây giờ đă được kiểm soát. Bệnh đậu mùa hầu như đă bị xóa sổ; ban sởi, ho gà, yết hầu, thương hàn giảm hẳn. Đó là nhờ có chích ngừa, ngăn chặn bệnh lây lan. Và tuổi thọ của con người tăng thêm tới trên 30 năm trong thế kỷ 20.

Chích ngừa là tạo ra tính miễn dịch trong cơ thể để chống lại sự xâm nhập, gây bệnh của các vi sinh vật độc hại.

Ư niệm về sự chủng ngừa đă được y giới Trung Hoa, Hi Lạp nghĩ tới từ cả ngàn năm trước. Khi đó họ thấy một số nhân công tay không bao che, vắt sữa ḅ thường nổi những mụn mủ giống như bệnh đậu của ḅ. Và sau này các công nhân đó không bao giờ mắc bệnh đậu.

Nhưng phải đợi tới năm 1796, nguyên tắc của chủng ngừa mới được cụ thể hóa qua các nghiên cứu của y sĩ người Anh Edward Jenner.

Hiện nay chủng ngừa đă được đồng loạt áp dụng cho mọi người, mọi tuổi. Trẻ con đi học là phải có sổ chích ngừa đầy đủ mới được vào lớp. Nhờ đó mà nhiều bệnh nhiễm được pḥng ngừa hữu hiệu.

Trở lại chuyện chích ngừa bệnh cúm mà bà nêu ra không phải chỉ ḿnh bà hoặc bà bạn đă chích ngừa rồi mà vẫn bị cúm th́ chúng tôi cho đó là ngoại lệ, v́ chúng tôi thấy có nhiều người chẳng chích ngừa bao giờ lại không bị bệnh cúm.  Ấy ở đời phải có ngoại lệ như vậy th́ mới có chuyện để nói, phải không thưa bà?.

Thưa bác sĩ,

Tôi có người bạn cứ mỗi tối là phải uống một viên Melatonin mới ngủ được. Vậy xin bác sĩ cho biết Melatonin có công dụng dù, ngoài việc để ngủ. Xin càm ơn bác sĩ.   Trần Thị Thơm.

Thưa bà Thơm,

Melatonin là một kích thích tố có tự nhiên trong cơ thể và do tuyến yên sản xuất hoặc cũng do chất hóa học tổng hợp.Melatonin được dùng như một dược phẩm dưới dạng thuốc viên để dưới lưỡi và thuốc chạy thẳng vào máu.

Melatonin thường được dùng để điều ḥa giấc ngủ, có rối loạn về khoảng cách thời gian, giấc ngủ không đều như làm việc vào giờ thay đổi, sau khi cắt giảm hút thuốc lá.

Như vậy theo y học, Melatolin ít gây ra tác dụng phụ.

Thưa ông,

Xin ông vui ḷng giải thích cho chúng tôi về một chứng bệnh gọi là đông máu tại các tĩnh mạch, tại sao có, nguyên nhân và cách chữa cũng như pḥng ngừa. Cảm ơn bác sĩ.  Nguyễn Hoài Trang.

Thưa bà,

Sau đây là câu trả lời về Huyết Cục Tĩnh Mạch Sâu.

Thường xảy ra khi ngồi lâu mà hạ chi bất động, huyết cục sẽ thành h́nh ở tĩnh mạch nẳm sâu nơi bắp vế, gây cản trở cho máu trở lại tim. Chẳng hạn như ngồi trên máy bay, xe hơi cả dăm sáu giờ liền mà không cử động. Chân sẽ sưng, đau, nóng đỏ.

B́nh thường th́ rối loạn này không nguy hiểm lắm. Tuy nhiên, khi máu cục bể vỡ, một khối huyết có thể chạy lên tim, năo, phổi…và gây ra thương tổn trầm trọng như cơn suy tim, tai biến năo.

Để tránh huyết cục khi đi máy bay, nên lưu ư những điểm sau đây:

-Đừng xếp hành lư ở dưới hàng ghế trước mặt, để có khoảng trống cho hai bàn chân cử động.

-Uống thêm nước lạnh, nước trái cây để tránh khô nước

-Tránh uống nhiều cà phê, rượu mạnh v́ các thứ này làm cho tiểu tiện nhiều, cơ thể mất nước.

-Mang tất hơi bó sát bắp chân, uống thuốc viên aspirin (hỏi bác sĩ)

-Năng cử động chân như là đứng lên đi tới đi lui, khi có thể.

-Khi ngồi, nên cử động thân ḿnh, như là nhổm mông, bắp đùi lên khỏi mặt ghế, co duỗi đầu ngón chân, cử động, lắc bắp thịt ờ bắp vế; co duỗi, chân khi ngồi, vươn vai.

Tất cả các cử động này đều có mục đích giúp máu lưu thông tốt, tránh máu đóng cục NYD

 

.Nói về giấc ngủ.

Ngủ đầy đủ giúp ta cảm thấy khỏe mạnh tỉnh táo hơn, v́ cơ thể cần được nghỉ ngơi để bồi dưỡng sức lực, hàn gắn tổn thương.

Nếu quư vị có khó khăn rơi vào giấc ngủ, ngủ không ngon giấc, xin áp dụng các gợi ư sau đây:

-Đi ngủ đúng giờ mỗi buổi tối và thức dậy cùng giờ vào buổi sáng. Không nên « ngủ nướng », ngủ thêm.

-Tạo thói quen làm một công việc nào đó vài giờ trước khi đi ngủ, như đọc sánh, coi TV...rồi ngủ.

-Tránh rượu, cà phê, thuốc lá ;

-Không ăn quá no trước khi đi ngủ ;

-Vận động mỗi ngày nhưng tránh tập quá mạnh trước khi đi ngủ ;

-Nghe nhạc êm dịu để thư giăn tâm hồn ;

-Uống một ly sữa ấm hoặc ăn một ít trái cây, rau xanh trước khi đi ngủ ;

-Tắm nước ấm trước khi lên giường.

Cần đi bác sĩ khám bệnh nếu :

-Khó ngủ vẫn diễn ra mặc dù đă áp dụng các điều kể trên ;

-Thức giấc giữa đêm, khó thở ;

-Ngáy quá to;

-Ngủ nhiều vào ban ngày...

Tại sao lại có chuyện đa dạng, cân bằng, dinh dưỡng cao?

Thưa lư do là v́ ngoài các chất dinh dưỡng chung th́ mỗi loại thực phẩm lại có những chất mà chỉ riêng ḿnh mới có. Cho nên, bữa ăn cần phải có nhiều món ăn khác nhau. Chẳng hạn ta chỉ ăn thịt cá mà quên món rau tươi xanh, th́ là điều thiếu sót rất đáng trách v́ thịt cá không có chất xơ của rau. Mà chất xơ lại rất cần cho cơ thể.

Đa dạng nhưng không “hổ lốn”, hỗn độn, nhất bên trọng, nhất bên khinh mà cần theo một lỷ lệ đă được nghiên cứu chỉ định. Đó là sự cân bằng giữa các loại thực phẩm. Thông thường các nhà dinh dưỡng khuyến cáo nên dùng từ 45-55% chất carbohydrate từ cơm, gạo, ḿ, rau trái, 25-30% chất béo và phần c̣n lại là chất đạm thịt cá, các loại hạt.

Và món ăn phải có giá trị dinh dưỡng cao, tức là có đủ các chất mà cơ thể cần để hoạt động, để tái tạo tế bào hư hao, để trẻ thơ tăng trưởng. Các thực phẩm như đường tinh chế, rượu chỉ cho calori mà không cho chất dinh dưỡng, cho nên nếu tiêu thụ nhiều chỉ làm cho cơ thể ph́ lộn, béo bệu.

Dù ở tuổi già, nhưng quư lăo niên vẫn cần năng lượng để làm việc, để duy tŕ sức khỏe tuổi cao đồng thời, nếu dinh dưỡng tốt, cũng có thể pḥng tránh được một số bệnh như bệnh loăng xương, bệnh tim, bệnh cao huyết áp, thiếu hồng cầu, sa sút trí tuệ Alzheimer và vài loại ung thư. Chẳng may mà cụ nào đang mắc một vài trong các bệnh vừa kế th́ dinh dưỡng đúng cách cũng khiến cho bệnh nhẹ nhàng, hồi phục mau hơn.

 Về số lượng chắc chắn là nhu cầu của quư cụ sẽ ít hơn là khi c̣n trung niên trai tráng, v́ bây giờ đâu c̣n phải lao động chân tay cật lực. Do đó quư cụ vẫn cần các chất dinh dưỡng chính như mọi người. Đó là chất carbohyrat (chất bột, đường), chất dạm, chất béo, vitamin, khoáng chất và nước.

Con người, nói chung, không giống các sinh vật khác ở chỗ là ta không phải di chuyển để lùng kiếm thức ăn hay e ngại không kiếm đủ thức ăn. Mà ta lại có mối lo là làm sao không chỉ-ngồi-đó-mà-ăn hoặc ăn-quá-nhiều. Lư do là tại nhiều quốc gia, thực phẩm quá dư, chỉ muốn .

Alzheimer

                                                                                                                             

                  Có cả trăm nguyên nhân đưa đến t́nh trạng không b́nh thường này, mà bệnh Alzheimer là thủ phạm chính.

Bệnh  không phải là một phần của sự lăo hoá nhưng nó có liên hệ tới tuổi con người: từ 1% trầm trọng ở lớp người 65 tuổi, tăng lên tới 15-25% ở lớp cao niên trên 80 tuổi. Nó là nguyên nhân hàng đầu khiến người bệnh được đưa vào viện dưỡng lăo v́ tính t́nh, hành vi quá lố.

                  Nó không những đă lấy đi tuổi thọ mà c̣n lấy đi sự độc lập của người bệnh. Nó không phân biệt chủng tộc, giai tầng xă hội. Một cựu nguyên thủ cường quốc số một trên thế giới đă ở trong t́nh trạng này.  Nó đưa một đạo diễn tài danh của ta vào nhà nghỉ người cao tuổi ngoài hải đảo thơ mộng.

                  Nguyên nhân chính của sa-sút trí- tuệ là bệnh Alzheimer, 68%. Rồi đến bệnh trầm cảm, hủy hoại năo do nhiều tai biến năo nhỏ, thiếu sinh tố B12...Khám nghiệm năo bộ  thấy có nhiều thay đổi ở vùng hải mă (Hippocampus ), chịu trách nhiệm về trí nhớ, học hỏi kiến thức.

Riêng  với bệnh Alzheimer, những nguy cơ gây bệnh đă được xác định gồm có: thay đổi gene ở các nhiễm thể, tuổi cao, gia đ́nh có sa sút trí tuệ, người có hội chứng  chậm trí khôn (Down’s  Syndrome ).

Người bệnh không qua khỏi được mươi năm, v́ những tiêu hao trầm trọng về trí tuệ, đưa đến sự không tự săn sóc, thân xác suy yếu, đôi khi nằm liệt giường, rồi ra đi v́ nhiễm trùng nhất là sưng phổi. Hàng năm, cả trăm ngàn người bệnh Alzheimer thiệt mạng.

Bất Lực

Tôi  nghe nói đàn ông hay bị bất lực, sự bất lực này có liên hệ ǵ tới tuổi cao không ?

Sự bất lực mà ta thường nói tới, chủ yếu là t́nh trạng không cương cuả dương cụ, mà văn hoa ra, ta gọi là Rối Loạn Cương Dương (LCD). Đấy là  mức độ cương của dương cụ không đáp ứng được nhu cầu vào sâu và kéo dài thoả đáng động tác giao hợp.

Sự cương là do kết quả phối hợp giữa dục vọng, một hóa chất (Cyclic GMP) ,hệ thần kinh và huyết quản.

B́nh thường, khi có khêu gọi, tín hiệu thần kinh khiến tiết ra hóa chất  GMP có tác dụng làm giăn mở cơ thịt ở dương cụ, máu động mạch tràn ngập cơ quan này làm nó cương lên, ép vào tĩnh mạch, ngăn sự thất thoát máu. Hậu quà là dương cụ tiếp tục cương cho tới sau khi giao hợp, xuất tinh.

Ở người Loạn Cương Dương, cơ thịt của dương cụ không giăn nở tới mức chặn được sự thoát máu v́ thiếu hoá chất kể trên, nên  cơ quan mềm nhũn. Một số người lâu lâu mới bị, một số khác th́ thường xuyên gặp trở ngại . Trên nước Mỹ, có cả hơn ba chục triệu người mắc chứng quỷ quái này. Việt Nam ta chắc cũng có khá nhiều.

Bất cứ  nguyên nhân nào làm  suy yếu mạch máu đều có thể gây ra rối loạn này.

 a-Nguy cơ thông  thường nhất là do tác dụng phụ của một vài loại dược phẩm trị bệnh cao huyết áp, kinh phong, thần kinh tâm trí, thuốc ngủ, thuốc đau bao tử.

b- Rồi đến tác dụng cuả rượu, cần sa, ma tuư;

c- Biến chứng một số bệnh như tiểu đường, cao huyết áp.

d-Tâm thần bất an, không tập trung, buồn phiền, mặc cảm là ḿnh kém tuyệt chiêu hoặc  bị đối tượng coi nhẹ tài năng, cũng gây trở ngại cương dương.

e- Giải phẫu nhiếp tuyến gây tổn thương cho dây thần kinh điều khiển sự cương cứng.

Sự lăo hoá không phải là thủ phạm củaLoạn Cương Dương v́ t́nh dục không có  “ ngày hết  hạn dùng ” (Expiration date) như dược thảo, thực phẩm.Cũng không có mốt cũ mốt xưa như quần áo, trang sức. Và chẳng bao giờ có cương khi mà không có kích với thủ thuật, hương thơm, dáng yêu, lời ngọt của người nằm kế bên...

                  Trước đây, giới cao niên ít quan tâm tới việc t́m thầy chữa chạy, một phần v́ tin rằng ḿnh ǵa th́ nó cũng già, phần khác nghĩ rằng chẳng có thuốc tiên. 

Ngày nay, đă có nhiều tiến bộ trong việc điều trị Loạn Cương Dương, đồng thời y giới cũng chú tâm hơn đến nhu cầu của người già. Giải phẫu, cơ phận, thuốc chích, thuốc nhét, thuốc uống...chẳng thiếu ǵ. Sự xuất hiện của Viagra cách đây ít lâu đă mang lại nhiều nguồn cảm hứng, với, lăo ông uống, lăo bà  khen.

Mà nếu quư vị chê tây y nóng, th́ ta lại trở về, bảo tồn văn hóa dân tộc, với mấy toa thuốc gia truyền của tiền nhân, biết đâu chẳng hào hùng nhất dạ, lục giao, hoặc đêm bẩy, ngày ba, vào ra không kể ...

Quảng Cáo RỔM

Không ít chúng ta đôi khi cũng bị những quảng cáo không được lưong thiện  dụ mua một món hàng hoặc dịch vụ  nào đó. Một kem thoa bụng nói là có thể làm da căng mịn trong nửa tháng. Một loại thuốc viên chỉ cần uống 3 tuần lễ là sụt dăm kí. Một viên đá, một miếng kim loại đeo trên ḿnh, một “thực phẩm chức năng” mà quảng cáo là chữa được cả chục loại bệnh, bổ thận cường dưong, tăng cường trí nhớ…Tất cả đều kèm theo lời bảo đảm là nếu không công hiệu sẽ được hoàn tiền 100%. Để rồi da vẫn nhăn, cân vẫn nặng và bệnh vẫn hoành hành. Chỉ có túi tiền là nhẹ đi và bực ḿnh xuất hiện. V́ đă bị lừa một vố hơi đau.

Theo định nghĩa, là quảng cáo lừa dối khi miêu tả không trung thực về đặc điểm, phẩm chất hoặc xuất sứ của một món hàng.

Tại Hoa Kỳ, Cơ quan  Federal Trade Commission chịu trách nhiệm theo dơi và chế tài các quảng cáo th

... 

 

GHI CÂU HỎI

TRANG HỎI ĐÁP